Pagina's

maandag 26 januari 2015

Gratis geld bestaat niet

Het afgelopen jaar is er nogal wat te doen geweest over het onderwerp “gratis geld”. Opvallend, provocerend en populistisch. Wie wil er niet geld ontvangen zonder er iets voor te hoeven doen? Maar zoals ik al vroeg in mijn carrière geleerd heb: “There ain’t no such thing as a free lunch*”.

Tik “gratis geld” in op google en je wordt verwezen naar allerlei obscure aanbiedingen voor snel geld verdienen via louche baantjes of casino’s. Om nog maar te zwijgen over de eenvoudig af te sluiten leningen, die achteraf bezien, altijd veel te duur zijn. Of het gaat over de ergernis over het uitdelen van “gratis geld” door de EU aan de zuidelijke landen van Europa.

Zelfs het FD waagt zich op  29 november 2013 aan het onderwerp “gratis geld”. Toch ging het daarbij over een andere obscuriteit namelijk bitcoin, het internetgeld dat in een aantal weken sterk in waarde was gestegen, waardoor een aantal jongeren ineens schatrijk waren geworden. Kortom we zijn het er al gauw allemaal over eens dat “gratis geld” stinkt of in ieder geval een negatief beeld oproept. Niet echt een onderwerp waar je mee geassocieerd wilt worden.

Basisinkomen
Toch gebruikte Rutger Bregman van De Correspondent de term “gratis geld” in de titel van zijn stuk over het onvoorwaardelijk basisinkomen en gaf zelfs zijn nieuwe boek de titel mee. Ik was alles behalve blij met de door hem gebruikte aanduiding, omdat dit een geheel verkeerd signaal afgeeft aan het toch al omstreden onderwerp basisinkomen. De belangstelling die de term “gratis geld” opriep had direct zijn weerslag op het onderwerp. Maar tot mijn verbazing in positieve zin. Als uit de as herrezen had ineens iedereen het over het onvoorwaardelijk basisinkomen. En dat was natuurlijk goed nieuws voor de Vereniging Basisinkomen en de initiatiefnemers van het Europees Burgerinitiatief Basisinkomen, die het al jaren op de agenda proberen te krijgen.

Bregman laat in zijn artikel zien wat de voordelen zijn als mensen onverwacht geld in handen krijgen waar ze ook nog eens niets voor hebben hoeven doen. Het blijkt dat ze dit zeker niet zo maar over de balk smijten, maar het aanwenden om hun positie te verbeteren. Toch zijn we geneigd te oordelen dat een ieder moet werken voor zijn geld. Dat zit ingebed in onze cultuur en wordt ons in onze (christelijke) opvoeding, al dan niet vanuit de bijbel, al meegegeven. Dat verklaart wellicht de aarzeling en de geringe bereidheid om het onvoorwaardelijk basisinkomen op de agenda te krijgen.


Gratis geld bestaat niet
Maar als “gratis geld” wel werkt maar niet wenselijk is hoe kan het dan toch succesvol worden? “Gratis geld” is niets meer en niets minder dan een investering in toekomstige opbrengst. Doen niet alle ondernemers dat? “De kost gaat voor de baat uit” luidt immers het spreekwoord. En doet de reclame niet anders? Het blijkt dat we al snel geneigd zijn in te gaan op de lokkertjes van “gratis”, die achteraf toch geld kosten. Vooral kinderen hebben erg veel last van de commerciële verleidingen en zijn nog moeilijk in staat te doorzien dat “gratis” niet bestaat, maar dat er altijd iets tegenover staat.

Als “gratis” al lastig is dan is “geld” dat helemaal. Geld heeft met vertrouwen te maken en juist het gebrek daaraan was de start van de kredietcrisis. Dat op vertrouwen gebaseerde geld was van de een op het andere moment volledig weg, waardoor de waarde van het geld als bij toverslag verdween? Dus kan er dan nog sprake zijn van “gratis geld”? Is het niet zo dat we met “gratis geld” gewoon bedoelen dat we iemand iets geven waardoor zelfvertrouwen en eigenwaarde ontstaat waaruit iets moois gaat ontstaan?

Bestaansrecht
Sinds we in ons economisch proces alles in geld zijn gaan uitdrukken zijn we het zicht waar geld voor staat kwijtgeraakt. Ieder mens heeft recht op een stukje van de aarde. Zonder een deel van de opbrengst die de aarde biedt is geen bestaan mogelijk, omdat alleen grond de toegang biedt tot voedsel. De aarde is vóór ons allemaal en niet ván enkelingen, zoals nu vooral de situatie is. Goed beschouwd is het zelfs onethisch om grond in eigendom te hebben, tenzij iedere wereldburger een evenredig deel van de aarde in zijn bezit krijgt. Dit leidt tot de berekening van de mondiale voetafdruk en betreft 1,8 hectare per persoon.

Dit aarde-aandeel zoals dat genoemd kan worden is geen nieuw fenomeen. Diverse denkers hebben het al benoemd zoals de econoom Henry George (1839-1897) en de filosoof Edward Bellamy (1850-1898) waarvoor in Nederland een Instituut is opgericht dat zich inzet voor de invoering van het basisinkomen. De filosoof en politicus Thomas Paine (1737 -1809) schreef in 1797 in zijn pamflet “Agrarian Justice” dat ieder mens recht heeft op een stukje van de aarde. Bij gebrek aan bezit wordt derhalve ieder mens gecompenseerd voor “verlies van erfrecht” op grond. Deze denkers zijn de grondleggers van het onvoorwaardelijk basisinkomen.


Factor arbeid onder druk
Dat niet ieder mens in staat is om voldoende middelen van bestaan te creëren zegt meer over de complexiteit van het systeem waar we in leven dan over de mensen die het betreft. Bij “gratis geld” denken we veelal aan het uitschot van de maatschappij, de nietsnutten en klaplopers. De belangrijkste productiemiddelen van de industriële revolutie grond, kapitaal en arbeid zijn in ons systeem niet gelijkelijk verdeeld. En door de oplopende werkloosheid vanwege de crisis staat de factor arbeid, waar de meeste mensen van moeten bestaan, zwaar onder druk. Waardoor het ineens zeer wel denkbaar wordt dat je zelf op een punt komt waarbij je niet meer voor jezelf kunt zorgen. En wat dan?

Dat het een hot topic is blijkt uit de populariteit van het boek “Kapitaal in de 21ste eeuw” van Thomas Piketty, waarin hij aantoont dat in de afgelopen decennia het rendement op kapitaal harder is gestegen dan het rendement op arbeid. Uit recente publicaties blijkt dat de rijken nog rijker zijn geworden en de 1% rijksten samen meer bezitten dan de rest van de wereld. Wordt het dan niet hoog tijd dat we de beschikbare vruchtbare grond gelijkelijk over de wereldbevolking verdelen, dan wel iedereen daar een vergoeding voor geven? Die vergoeding noemen we het onvoorwaardelijk basisinkomen en heeft daarmee niets met “gratis geld” te maken. En als iedereen zijn vergoeding voor wat de aarde oplevert persoonlijk en zonder voorwaarden ontvangt ben ik overtuigd dat er hele mooie dingen gaan ontstaan.

* There ain’t no such thing as a free lunch